Aşağıda, anlamına göre cümle çeşitlerinden 11 temel grubun (olumlu, olumsuz, soru, ünlem, yakın anlam, nesnel anlatımlı, öznel anlatımlı, neden – sonuç, amaç, koşul, karşılaştırma) sınıflandırmaları bulacaksınız.
Anlamına Göre Cümle Çeşitleri
Olumlu cümleler
Yüklemde bildirilen işin, oluşun, hareketin gerçekleştiğini veya bir şeyin var olduğunu ifade eden cümlelerdir.
Dün akşamki yemek, çok eğlenceliydi.
Pek çok konuda bilgisi vardır.
Olumsuz Cümleler
Yüklem durumundaki eylem gerçekleşmemişse veya bir şeyin varlığı söz konusu değilse böyle cümleler olumsuzdur.
Dün akşam yediğimiz yemek güzel değildi.
Bu konuda çok duyarsızdır.
Adamın hiçbir şeyi yokmuş.
Cümlede olumsuzluk yaratan bu unsurlar şunlardır:
a) “-me, -ma” olumsuzluk eki (fiillerde)
Ne söylemeye çalıştığını anlamıyorum. (anla-ma-yor-um)
b) “-siz, -siz, -suz, -süz” (isimlerde)
Bu yemek tuzsuzmuş.
c) “yok, değil” sözcüğü
Onunla bir sorunum yok.
Sana bir şey söyleyecek değilim.
d) “…ne …ne …” bağlacı (Anlamı olumsuz yapar)
Günlerdir ne arayan var ne soran. (Arayan da soran da yok.)
O, duyarsız değildir. (duyarlıdır)
Sorunumuz yok değil. (Sorunumuz var.)
Gel de bu havada dışarı çıkma. (“Gel de” sözü, cümleye ikinci bir olumsuzluk anlamı verdiğinden, yüklemin anlamı olumlu hale gelmiştir.)
Sanki sen hiç yalan söylemedin. [“Sanki” sözü, cümlenin anlamını etkilemiş ve yüklem (söylemedin) anlamca olumlu (söylemedin) hale gelmiştir.)
Bu adama güven güvenebilirsen. (güvenilmez)
Aman, ne kadar da iyi bir iş yaptın! (iyi bir şey yapmadın.)
Soru Cümleleri
Bir merakı gidermek veya yanıt almak amacı ile oluşturulan cümlelerdir. Bu cümlelere gerçek soru cümlesi denir. Böyle cümlelerin sonunda soru işareti (?) vardır.
Cümlelerde soru anlamı yaratan sözcüklerden bazıları şunlardır: kim, ne, neyi, kimi ne zaman, nasıl, ne kadar, nereye, nerede den, hangi, kimin, “mi, mi” soru edatı …..
Ne almamı istiyorsun?
Bize ne zaman geleceksiniz?
Nasıl kitaplardan hoşlanırsın?
Bunu nereden aldın?
Hangi öğrenciler yarışmaya katıldı?
Bana mesaj bırakan, sen miydin?
Her şeyi anlattı mı?
Bazı cümleler, soru ögesi taşıdığı, sonunda soru işareti olduğu halde soru cümlesi sayılmaz. Çünkü böyle cümleler merak gidermek, yanıt almak amacıyla oluşturulmamıştır. Asıl amaç, soru sormak değil, cümleyi olumlu veya olumsuz yapmak ya da duygusal bir durumu yansıtmaktır. Bu amaçla oluşturulan cümlelere sözde soru cümlesi denir.
Anlam: olumsuz
Sana kim karşı koyabilir? (Kimse karşı koyamaz.)
Anlam: olumsuz
Sen romantizmden ne anlarsın? (Anlamazsın.)
Anlam: olumsuz
Bu haksızlık karşısında nasıl sessiz kalabilirim? (Kalamam)
Anlam: olumsuz
Sen yaparsın da ben yapmam mı? (Yaparım)
Anlam: olumlu
Sen ikram edersin de ben almaz mıyım? (Alırım.)
Anlam: olumlu
Annesini kim sevmez? (Herkes sever.)
Anlam: olumlu
Ünlem Cümlesi
Korku, kızgınlık, öfke, pişmanlık, hayıflanma, hayranlık, seslenme gibi bir heyecan değeri taşıyan cümlelerdir. Bir cümlenin ünlem cümlesi olması, anlamından veya ünlem sözcüğü içermesinden dolayı gerçekleşebilir. Bu cümlelerin sonunda ünlem işareti (!) bulunur.
Ey, Türk gençliği!
Bu hatayı nasıl yaptın!
Gelsene buraya!
İmdat!
Yazık, ne kadar da gençmiş!
Nesnel Anlatımlı Cümleler
Kişiden kişiye değişmeyen, kanıtlanabilir. somut anlatıma sahip cümleler nesneldir
Akşam karanlığı çökünce çiftçiler, tarlalarındaki işi bırakıp evlerine çekildi
Tiyatrocular, iki bölümden oluşan oyunu bu akşam bu salonda sahneleyecekler
Öznel Anlatımlı Cümleler
Kişiden kişiye değişen, yorum içerikli cümleler özneldir (sübjektif Aşağıdaki cümlelerde altı çizilerek gösterilen sözlerin cümleye kattığı anlama dikkat ediniz
Akşamın hüzünlü karanlığı çökünce çiftçiler, tarlalarındaki isi bırakıp rahat evlerine çekildiler.
Ozanın üslubunu bütün yönleriyle yansıtan bu şiirini, çok farklı bir yorumla okudular
Yakın Anlamlı Cümleler
Yakın anlamlı cümlelerle ilgili sorularda, soru kökünde bir cümle verilir ve bu cümlenin anlamına en yakın cümlenin seçeneklerden bulunması istenir. Başka bir soru tipi de seçeneklerde verilen cümleler arasından anlamca ilgili olmayanı bulduran sorulardır. Her durumda, cümlelerin ne ifade ettiği, en doğru biçimde anlaşılmalıdır. İfade edilen anlamın başka sözcüklerle belirtildiği cümleyi bulabilmek için cümleler dikkatli okunmalı ve yorumlanmalıdır. Bu konuyla ilgili soru çözmek yararlı olacaktır.
Neden-Sonuç Cümleleri
“için, -den dolayı, -den ötürü, nedeniyle, -den/-dan” edatları ve ekleri iki yargı arasında böyle bir ilişki kurar.
Ders çalışmadığından sınıfını geçemedi. Aramadığından dolayı annesi kızdı.
Amaç Cümleleri
“-mek/-mak için, -mek/-mak üzere, -e, -a”
Sizi görmeye geldim. Dilekçesini vermek üzere müdüre gitti.
Yağmurun yağmasının sonucu nedir? (Cevap: Pikniğe gidememe.)
Pikniğe gidememenin nedeni nedir? (Cevap: Yağmurun yağması.)
Pikniğe gidememenin nedeni, yağmurun yağmasıdır. Yağmurun yağmasının sonucu, pikniğe gidememektir. Amaç ilişkisinde böyle bir ilgi kurulamaz.
Bize yalan söyledikleri için onlara artık güvenemeyiz. (neden-sonuç)
Ekmek almak için bakkala gitti. (amaç)
Çalışmak için bu şehre gelmiş. (amaç)
Koşul (Şart) Cümleleri
Böyle cümlelerde fiillerin şart çekiminden (-se, “sa) başka “ancak, ama, fakat yalnız” sözcükleri kullanılır.
Buraya gelirsen onu görürsün. (Görmenin koşulu gitmektir.)
İstediğin parayı veririm; ama hemen ödemen suretiyle. (Para, hemen ödeme koşuluna bağlı olarak verilecektir.)
Karşılaştırma Cümleleri
İki kavram, olay, varlık arasındaki benzerlik, farklılık, eşitlik ya da üstünlük durumlarını ortaya koyan cümlelerdir.
Cennet gibi bir yer burası. (Cennete benzetiliyor: benzetme)
O da senin kadar iyidir. (İki kişi, iyilik bakımından eş tutuluyor: eşitlik)
Söz uçar, yazı kalır. (Kalıcılık bakımından “söz ve yazı” arasındaki fark belirtiliyor.)