Sözcük ve sözcük grupları, cümle içinde değerlendirildiğinden, cümlede anlam ilişkileri ve özelliklerini bütünde bulmak için sözcüklerin anlam özelliklerine dikkat etmek gerekir. Örneğin. “Kendine bakmadan beni eleştiriyorum cümlesinde “bakmak” sözcüğü “değerlendirmek” anlamını taşır. Oysa bu sözcüğün temel anlamı başkadır.
Sözcük ve sözcük gruplarının (deyimler, ad ve sıfat tamlamaları vb.) cümlenin anlamında etkili olduğunu belirttik. Bunun yanında, Türkçede cümle yapılarının da çeşitliliğinden söz etmek gerekir. Çünkü cümlenin ya pisi birleşik ise o cümlede birden fazla yargı var demektir ve bu yargıların sıralanması, birbirlerine bağlanması değişik amaçlar doğrultusunda gerçekleşebilir. Cümleler arasındaki ilgi bağlaçlar, edatlar ya da diğer dil birimleriyle kurulur.
Bu açıklamalardan sonra, cümleleri anlam bakımından yorumlamak için dikkat edilmesi gereken hususları bir kez daha belirtelim:
- Sözcük ve sözcük gruplarının cümleye kazandırdığı anlam
- Bağlaçların, edatların cümleler arasında kurduğu anlam ilişkisi
- Yüklemi oluşturan sözcüklerin yapı ve anlam özelliği
Karşıtlık, Anlamca Aykırılık
“ama, fakat, oysa, hem…hem, ne var ki…”
Hem gülüyor hem ağlıyordu.
Zekidir, ne var ki tembel.
Olasılık Anlamı
Bir eylemin gerçekleşmesinin kesin olmadığını belirtir.
Sonuç senin istediğin gibi olmayabilir.
Şimdi o da beni düşünüyordur.
Kararlılık, Kararsızlık
Seni mutlaka arayacağım. (kararlılık)
Bundan sonra her gün spor yapacağım. (kararlılık)
Tatilde Alanya’ya mı gitsem Kuşadası’na mı? (kararsızlık)
Olanları anneme anlatsam mı acaba? (kararsızlık)
Hayıflanma, Pişmanlık
Keşke bunları daha önce düşünseydim. (Pişmanlık)
Sitem
Karşımızdakine kırıldığımızı, üzüldüğümüzü belirten cümlelerdeki anlamdır.
Bunu ondan beklemezdim.
Pikniğe gittiniz de bana haber vermediniz.
Kaygı Anlamı
Endişelerin dile getirildiği cümlelerde bu anlam vardır.
Ya bu iş kötü olursa?…
Şaşkınlık (hayret)
Beklenmeyen bir durumla karşılaşıldığını belirtir.
Senin gibi çalışkan biri, bu soruları nasıl yanıtlayamaz?
Yanılma Anlamı
Tahminlerin sanıldığı gibi olmadığını ifade eder.
Doğruları bulabileceğini sanmıştım.
Küçümseme Anlamı
Burası mıydı “Çok güzel” dediğiniz yer!
Alay Anlamı
Kendisi de alimdir ya!
Beğenme, Beğenmeme
Bu duruma müdahale etmen hiç hoş değil. (beğenmeme)
Özveriyle çalışması arkadaşlarının takdirini topluyor. (beğenme)
Odasının çöplükten bir farkı yok. (beğenmeme)
Özlem Anlamı
Nerede o eski İstanbul!
Usanma (bezginlik) Anlamı
O kadar uğraştık da ne oldu sanki!
Acıma Anlamı
Onu öyle görünce yüreğim parçalandı.
Memnuniyet, Hoşnut Kalma Anlamı
Bu zor durumu atlatmama çok yardımcı oldu.
İstek, Dilek Anlamı
O evi satın alabilsem.
Dilerim, bir gün sen de mutlu olursun.
Umursamazlık, ilgisizlik
Beni sevmiş sevmemiş, umurumda mı?
Öğüt Verme, Öneri Anlamı
Önce biraz dinlensen iyi olur. (öneri)
Emir Anlamı
Aldıklarınızı hemen yerlerine koyun!
Lütfen, aracınızı buraya park etmeyin!
Rica Anlamı
Telefon edebilir miyim?
Lütfen siz de biraz anlamaya çalışın.
Yakınma Anlamı
Merak edip de bir defa aramazsın.
Övme Anlamı
Bence sen, dünyanın en iyi insanısın.
Gereklilik Anlamı
Fiillerin, gereklilik kipi ekiyle çekimlenmesi (-meli, -mali) ve “gerek”, “lazım” sözcükleri bu anlamı verir.
Soruları daha dikkatli okuman gerekiyor.
Uyarı – Tehdit Anlamı
De (da) bağlacı, böylece…
Bu havada dondurma yemeye devam et, böylece hastalanırsan aklın başına gelir.
Sizin bu yaptıklarınız da müdüre bildirilecek.
Seçme Anlamı
ya….ya (da), veya
Ya sinemaya gidelim ya da bir yerde oturup sohbet edelim.
Ya dersini çalışırsın ya sınıfta kalırsın(seçme-uyarı)
Ya istediğimi hemen getirirsin ya da ben sana yapacağımı bilirim. (seçme-tehdit)