Fiil Çatısı (Eylem Çatıları)
Fiil çatısı, eylemin yapılış biçimiyle ilgilidir. Eylemlerin yapılış biçimini, fiilden fiil türeten ekler belirler, Fiil çatıları iki grupta incelenir: öznesine göre ve nesnesine göre.
Öznesine Göre Fiil Çatıları
Özne, eylemi gerçekleştiren, yapan varlıktır. Öznenin durumuna göre dört çeşit çatı özelliği vardır.
Etken fiil
Eylemi gerçekleştiren, bellidir.
“Annesi ona bir oyuncak almış.” cümlesinde de “alma” eylemini gerçekleştiren, “annesi”dir. “Ödevlerini yapmamış.” cümlesinde ise “ödev yapmayan” kişi “o” dur.
Edilgen fiil
Eylemi yapan, belli değildir. Fiile getirilen ekler “-1” ya da “-n” dir.
“Gördüğümüz o güzel araba çok ucuza satıldı.” cümlesinden “satma” işini kimlerin yaptığını anlayamayız. “Törenlerde hep şiir okunuyor.” cümlesinde de “okuma” eyleminin kimler tarafından yapıldığı belli değildir.
“Açıklama, yetkililerce yapılacak.” (Açıklama yapacak olanlar, yetkililerdir.) Düşünceleri herkesçe bilinir. (Düşünceleri bilenler, herkestir.) Bu fotoğraf, amatör biri tarafından çekilmiş. (Fotoğrafı çeken kişi, amatör biridir.)
Dönüşlü fiil
Öznenin yaptığı işin, tekrar kendisine dönmesi demektir. Özne, yaptığı işten kendisi etkilenir. Fiile getirilen ekler “-” ya da “-n” dir.
“Dışarı çıkmak için hemen giyindi.” giyme eylemini yapan, kendi kendine “giyin”miştir; kendini “giydir”miştir. “Ablam, davete gitmek için süsleniyor.” cümlesinde “ablam” “süsleme” eylemini kendine yapıyor, kendini süslüyor.
İşteş fiil
Birden çok öznenin, eylemi birlikte veya karşılıklı yaptığını ifade eder. Fiile”ş” eki getirilir.
“Sandalyeden düşmeme evdekiler gülüştü.” cümlesinde ise “gülme” eylemi birlikte yapılmıştır. Akşam, telefonla görüşürüz. (karşılıklı) Komşular, apartmanın önünde bağrışıyorlardı. (birlikte) İki ülke yıllarca savaştı. (karşılıklı)
Ben görmeyeli güzelleşmişsin. (“güzelleşmek” eylemi oluş bildirir ve bir tek özneyi ilgilendirir.)
Bugünlerde iyice tembelleştin.
Annem şimdi sakinleşti.
Nesnesine Göre Fiil Çatıları
Nesne, öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır. Eyleme “neyi, kimi, ne” sorularını yönelttiğimizde bulabileceğimiz nesneye göre dört çeşit çatı özelliği vardır.
Geçişli fiil
Bazı eylemler, bir nesne olmaksızın gerçekleşmez. Bu eylemler, nesne alan fiillerdir. Böyle fiillere “geçişli” denir. Bir fiil tek başınayken bile, “neyi” sorusuna yanıt verebiliyorsa geçişlidir.
“gör-” (Soru: “Neyi görmek?” Yanıt: “Denizi görmek.”)
NOT Bu fiil, nesne alabilen bir fiildir. “duy-“, “bil-“, “oku-“, “bul-” vb. Bu eylemlere “neyi” sorusunu yöneltirseniz yanıt alabildiğinizi fark edersiniz. Bu eylemler, geçişlidir.
Geçişsiz fiil
Bazı eylemler, nesne almaz. Böyle eylemler geçişsizdir. Geçişli fiiller “neyi” sorusuna yanıt verebildiği halde, geçişsiz fiiller bu soruya yanıt veremez.
NOT olur-“, “ağla-“, “dans et-” vb. Bu eylemler, nesne alamaz, geçişsizdir.
Ettirgen fiil
“-dir…”, “-t”, “-r” eklerinden biri veya ikisi, geçişli bir fiile getirilirse o fiilin geçişliliği artırılmış olur. Böyle bir fiil ettirgen çatılıdır. Bu eylemlerde “işin, başkasına yaptırılması” anlamı vardır.
Çocuğa, şiir oku – t- tular. Kendini kısa sürede sev-dir – di. Evi, ablası temizle – t – tir – di. “sev- temizle- fiilleri, geçişli iken “-t”, “-” ve “-dir…” eklerini alarak bir daha geçişli olmuştur.
Oldurgan fiil
Geçişsiz bir fiili”-t”, “-r” veya “-dır…” ekleriyle geçişli yapmak mümkündür. Böyle bir fiile oldurgan çatılı fiil denir.
“Bana da çay doldur.” “dol-” eylemi geçişsiz, “doldur-” geçişlidir. “Çocuğu sandalyeye oturttu.” “otur-” eylemi geçişsiz, “oturt-” geçişlidir.
